اختلاف ایران و روسیه برسر توافق جامع | مسکو باز هم تهران را بازی داد؟ | مواضع ابهام برانگیز کرملین و پاستور
نیکو اصغری خاناپشتانی
از انتشار خبری مبنی بر تعلیق مذاکرات تهران و مسکو برای تکمیل یک معاهده جدید همکاری‌های بلندمدت، اظهارنظرهای ضد و نقیض از سوی مقام‌های ایران و روسیه در خصوص سرنوشت توافق جامع همکاری‌های بلندمدت ۲۰ساله ایران و روسیه ادامه دارد.
روزنامه هم میهن نوشت:مقام‌های ایرانی رسانه‌ها را به انتشار اخبار کذب متهم می‌کنند و مقام‌های روسیه با انداختن دلیل توقف در فرآیند امضای توافقنامه بر گردن مقام‌های ایران، تاکید می‌کنند که برنامه امضای این توافقنامه فعلاً متوقف شده‌است.
پیشنهاد انعقاد یک توافقنامه جامع همکاری ۲۰ ساله میان ایران و روسیه از نزدیک به سه سال پیش در دیدار سیدابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور فقید ایران و ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه در سمرقند مطرح شد. سفیر جمهوری اسلامی ایران در روسیه پیش از این گفته‌بود که این توافقنامه تا پیش از پایان سال ۲۰۲۴ امضا خواهد شد. اما مشخص نیست با اظهارنظرهای مقام‌های روسیه در مورد توقف فرآیند تکمیل توافقنامه، سرنوشت امضای آن به چه زمانی موکول می‌شود.
نخستین خبر در مورد این توافقنامه روز سه‌شنبه از سوی یک مدیر میانی وزارت امور خارجه روسیه در گفت‌وگو با خبرگزاری دولتی ریانووستی روسیه منتشر شد. ضمیر کابلوف، رئیس اداره دوم آسیای وزارت خارجه روسیه در گفت‌وگو با ریانووستی گفته‌بود: «فرآیند [امضای توافقنامه] به دلیل مشکلاتی نزد شرکای ایرانی ما به حالت تعلیق درآمده‌است.» این دیپلمات روسیه این اظهارات را در شرایطی بیان کرد که سرپرست وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران برای شرکت در اجلاس وزرای خارجه گروه بریکس در شهر نووگراد روسیه به سر می‌برد. کابلوف البته در اظهارات خود تاکید کرده‌بود که توافقنامه همکاری جامع، تصمیم رهبران دو کشور است و قطعاً تکمیل خواهد شد.
ساعاتی بعد از این اظهارنظر، مقام‌های بلندپایه‌تر روس، این اظهارات را اندکی تعدیل کردند و واژه «تعلیق» را که با تکذیب طرف ایرانی مواجه شده‌بود، از ادبیات خود حذف کردند. دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین روز سه‌شنبه گفت: «مسکو و تهران به کار بر روی توافقنامه جامع همکاری دوجانبه ادامه می‌دهند، هرچند ممکن است برخی جداول زمانبندی برای اقدامات خاص جابه‌جا شوند.» سرگی لاوروف، وزیر خارجه روسیه هم تاکید کرد که امضای توافقنامه «معطل برخی تشریفات قانونی و اقدامات رویه‌ای از سوی ایران است.»
هیچ‌یک از طرف‌ها دقیقاً اشاره نمی‌کنند که مشکلی که باعث توقف یا تاخیر در روند امضای توافقنامه جامع همکاری‌های بلندمدت ایران و روسیه شده‌است، چه چیزی است. با این حال آنگونه که از سخنان سفیر ایران در مسکو برمی‌آید، برخی از بندهای این توافقنامه هنوز مورد تایید «مسئولان و نهادها» در ایران واقع نشده‌است و آنگونه که وزیر خارجه روسیه می‌گوید: «برخی اقدام‌های قانون‌گذاری از سوی ایران» برای امضای این توافقنامه لازم است. هیچ‌یک از مقام‌های روسیه دقیقاً مشخص نکرده‌اند که چه «مشکلاتی نزد شرکای ایرانی» وجود دارد یا چه قانون‌گذاری‌هایی برای امضای توافق باید از سوی ایران انجام شود.
تناقض‌های بی‌شمار
اظهارنظرهایی که در دو روز گذشته در مورد توافقنامه جامع همکاری‌های بلندمدت ایران و روسیه مطرح شد، باعث ایجاد ابهام‌های بسیاری در مورد سرنوشت این توافقنامه شده‌است. مشخص نیست که آیا باید حرف یک طرف را باور کرد که متن توافق نهایی شده‌است یا حرف طرف دیگری که می‌گوید متن توافق نیاز به کارشناسی بیشتر دارد. اینکه اگر حادثه شهادت رئیس‌جمهور اسلامی ایران پیش نیامده‌بود توافق امضا شده‌بود یا اینکه برخی فرآیندهای قانون‌گذاری در پیش‌نویس توافق پیش‌بینی شده‌است که پیش از امضا باید توسط ایران انجام شود.
یک روز پس از آنکه سرگی لاوروف، وزیر خارجه روسیه در حاشیه نشست وزرای خارجه گروه بریکس در نووگراد روسیه مدعی شد که متن توافق نهایی شده‌است و فقط به دلیل برخی «تشریفات قانونی» توسط ایران امکان امضای توافق وجود ندارد، علی باقری‌کنی، روز چهارشنبه در حاشیه جلسه هیئت دولت در جمع خبرنگاران گفت که مذاکرات کارشناسی برای تکمیل متن توافقنامه هنوز ادامه دارد و باید یک جلسه کارشناسی دیگر برای تایید متن توافق برگزار شود.
سرپرست وزارت امور خارجه ایران در حالی این اظهارات را بیان می‌کند که یک روز قبل از او، وزیر امور خارجه روسیه گفته‌بود متن توافق «کاملاً مورد موافقت طرفین قرار گرفته‌است.» درحالی‌که مقام‌های روس از روز سه‌شنبه مرتباً ایران را به ایجاد توقف در فرآیند آماده‌سازی توافق متهم می‌کنند، مقام‌های وزارت امورخارجه ایران رسانه‌های فارسی‌زبان را متهم جلوه می‌دهند و از اساس وجود اظهارنظرهای دیپلمات‌های روسیه را تکذیب می‌کنند.
با این حال در تمامی اظهارنظرهای مطرح‌شده از سوی مقام‌های ایرانی و روس، ناهماهنگی‌ها و تناقض‌های زیادی وجود دارد. از یک طرف وزیر خارجه روسیه می‌گوید که متن توافق نهایی شده‌است و سفیر ایران در روسیه پیش از این گفته‌بود که اگر حادثه شهادت رئیس‌جمهور اسلامی ایران پیش نمی‌آمد این توافق امضا شده‌بود، اما از طرف دیگر سرپرست وزارت امور خارجه ایران می‌گوید که متن توافق هنوز نهایی نشده‌است و سفیر ایران در مسکو با بازگشتن از حرف‌های قبلی‌اش می‌گوید که متن در اختیار برخی نهادها در ایران است تا پاسخ خود را در مورد آن بدهند.
علی باقری‌کنی، سرپرست وزارت امور خارجه ایران در گفت‌وگوی روز چهارشنبه خود در جمع خبرنگاران در حاشیه نشست هیئت دولت گفت: «چنین چیزی واقعیت نداشت و ندارد. این سند مدتی است بین دو طرف ایرانی و روس در حال بررسی کارشناسی است، ما نظرات کارشناسی مدنظر خودمان را ارائه کردیم و به روس‌ها داده‌ایم، روس‌ها نظرات کارشناسی خودشان را اعلام کرده‌اند، قاعدتاً باید یک نشست کارشناسی دیگر برگزار شود که این سند نهایی شود.»
باقری‌کنی تاکید کرد: «هیچ وقفه‌ای در مسیر نهایی‌سازی این سند ایجاد نشده، این سند روند عادی خودش را طی می‌کند. با اینکه دولت در حال گذار است باز هم هیچ وقفه‌ای در این کار ایجاد نشده‌است.»
وی بار دیگر با تکذیب اظهارنظرهای منتشرشده در رسانه‌های روس که به فارسی ترجمه شده‌اند، گفت: «خبری در رسانه‌ها آمده‌بود، اما این خبر به‌هیچ‌وجه واقعیت نداشت، حتی وزیر خارجه روسیه هم بعد از پایان نشست بریکس در مصاحبه با خبرنگاران گفت که این مسئله در دستور کار است و هیچ وقفه‌ای در آن رخ نداده‌است.»
اما روایت باقری‌کنی از اظهارات لاوروف، با آنچه رسانه‌های روس به نقل از وزیر خارجه این کشور نوشته‌اند متفاوت است. خبرگزاری ریا اظهارات لاوروف را اینگونه انعکاس داده‌است: «در مورد توافقنامه همکاری میان ایران و روسیه، بله! در حال حاضر نمی‌توان آن را امضا کرد، هرچند که متن آن کاملاً مورد توافق واقع شده‌است.»
وی مدعی شد که امضای توافق معطل برخی «تشریفات قانونی و اقدامات رویه‌ای در ایران» است و تاکید کرد: «ما سند را برای تایید رؤسای‌جمهور و امضا ارائه داده‌ایم، اما ایران باید برخی اقدامات رویه‌ای و قانون‌گذاری که در توافقنامه پیش‌بینی شده‌است در پیش بگیرد که هنوز این کارها را نکرده‌است.»
موضوع آماده بودن توافق برای امضا اوایل هفته جاری توسط سفیر ایران در روسیه هم مطرح شده‌بود. به گزارش ایرنا، کاظم جلالی، سفیر ایران در روسیه به خبرگزاری ودوموستی گفت: «این توافق در مرحله نهایی است و اگر سانحه هوایی بالگرد حامل رئیس‌جمهوری شهید ایران نبود، می‌توانست این توافق، امضا شده باشد.»
با این حال سفیر ایران در روسیه، دو روز بعد از این اظهارات و پس از انتشار خبر اظهارات یک دیپلمات روس مبنی بر تعلیق مذاکرات در مورد توافقنامه، رسانه‌های ایرانی را به انتشار «اخبار فیک» متهم کرد و مدعی شد که اظهارات ضمیر کابلوف، رئیس اداره دوم آسیای وزارت امورخارجه روسیه در رسانه‌های ایران به غلط بازتاب داده‌شده‌است.
کاظم جلالی در مورد آخرین وضعیت توافقنامه گفت که متن این توافق در اختیار برخی نهادها در ایران قرار گرفته‌است و هنوز این نهادها تاییدیه نداده‌اند. سفیر ایران در روسیه به خبرگزاری ایرنا گفت: «ما دو سال است که بر روی موافقتنامه جامع همکاری‌های دو کشور کار می‌کنیم، طبیعی است که بحث‌های کارشناسی زیادی انجام شده و مرتب آخرین ورژن متن‌ها با همدیگر رد و بدل می‌شود. آخرین بار هم دوستان روس متن را به طرف ایرانی دادند. باید با نهادهای مختلفی در داخل کشور اینها را هماهنگ کنند و تنظیم کنند، طبعاً زمان‌بر است. تلاش ما این بوده و هست که در سال ۲۰۲۴ بتوانیم این توافقنامه را به امضای مقام‌های دو کشور برسانیم. الان در دست ایران است و ما انتظار داریم که مسئولان و نهادهای ما هر چه سریع‌تر جواب بدهند که این توافقنامه برای امضا آماده بشود.»
تلاش‌های اخیر برای انعقاد یک پیمان‌نامه جدید با روسیه در حالی پیگیری می‌شد که مسکو سوابق چندان روشنی در اجرای تعهدات خود در قبال ایران، به‌ویژه در دوران تحریم و فشارهای غرب ندارد. روسیه تاکنون چندین بار یا با تاخیرهای طولانی به تعهدات خود در رابطه با ایران عمل کرده‌است یا اساساً از اجرای تعهدات خود اجتناب کرده‌است.
در طول دولت سیزدهم، به‌رغم سیاست نگاه به شرق حاکم بر سیاست خارجی این دولت و تلاش برای برقراری روابط نزدیک با روسیه، مسکو چندین بار نسبت به اجرای تعهدات خود در برابر تهران تعلل نشان داده‌است. برای مثال مقام‌های نظامی ایران از دو سال پیش خبر داده‌بودند که توافقی برای خرید چندین فروند جنگنده مدرن سوخو-۳۵ از روسیه بسته شده‌است. هرچند یک بار در اردیبهشت‌ماه سال ۱۴۰۲ خبری در رسانه‌های ایران مبنی بر تحویل نخستین اسکادران از این جنگنده‌ها به ایران منتشر شد، اما تا به امروز خبری از تحویل آنها به ایران نشده‌است و روسیه تنها به تحویل یک فروند هواپیمای آموزشی یاک-۱۳۰ به ایران بسنده کرده‌است که گفته می‌شود در آموزش خلبانان سوخو ۳۵ کاربرد دارد. این در حالی است که از تابستان سال ۱۴۰۱ دولت‌های غربی ایران را متهم می‌کنند که مقادیر زیادی سلاح، از جمله پهپادهای انتحاری و شناسایی در اختیار روسیه قرار داده‌است تا در جنگ اوکراین مورد استفاده قرار گیرند.
بدعهدی‌های روسیه در مورد تحویل تسلیحات به ایران در گذشته نیز سابقه داشت، از جمله اینکه روسیه درحالی‌که قرارداد فروش سامانه‌های پدافندهوایی اس-۳۰۰ را با ایران منعقد کرده‌بود، در شورای امنیت سازمان ملل متحد به تحریم تسلیحاتی ایران رای مثبت داد و واگذاری این سامانه‌ها را تا بعد از توقف اجرای تحریم‌ها به تاخیر انداخت و البته در زمان تحویل هم با بدعهدی قصد داشت نه‌تنها خسارتی به ایران ندهد، بلکه با ادعای توقف تولید سامانه‌های مذکور، با دریافت پول بیشتر سامانه‌های اس-۴۰۰ را به ایران واگذار کند.
همچنین در مورد سرنوشت تعهدات روسیه در ساخت واحدهای دو و سه نیروگاه هسته‌ای بوشهر هم ابهام‌های زیادی وجود دارد. درحالی‌که براساس قراردادی که بعد از انعقاد برجام بسته شد، شرکت روس‌اتم روسیه قرار بود واحد دو نیروگاه اتمی بوشهر را پاییز امسال به ایران تحویل دهد و واحد سوم را هم تا دو سال بعد به پایان برساند، مقام‌های سازمان انرژی اتمی ایران می‌گویند که کار واحدهای دو و سه نیروگاه اتمی بوشهر بعد از سال‌ها توقف از سال گذشته با استفاده از توان داخلی از سر گرفته‌شده‌است و تا ۵ سال دیگر به پایان می‌رسد. معلوم نیست که در حال حاضر نقش روس‌اتم در این پروژه چیست و اگر این شرکت روسی از این پروژه کنار کشیده‌است، آیا خسارت و جریمه‌ای به ایران پرداخت کرده‌است یا نه. پیش از این سفیر پیشین روسیه در تهران، گفته‌بود که روس‌اتم به دلیل بدهی چندصدمیلیون یورویی ایران به این شرکت، ادامه کار در بوشهر را متوقف کرده‌است. روسیه واحد یک نیروگاه اتمی بوشهر را هم با بیش از ۱۱ سال تاخیر نسبت به قرارداد به ایران واگذار کرد.
مورد دیگری که در مورد اجرای تعهدات روسیه ابهام‌های زیادی وجود دارد، تفاهمنامه‌ای است که دو سال پیش بین محسن خجسته‌مهر، مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران و ویتالی مارکلوف، قائم‌مقام مدیرعامل شرکت گازپروم روسیه امضا شد و قرار بود براساس آن روسیه ۴۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در صنعت نفت ایران انجام دهد.
به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی وزارت نفت توسعه میدان‌های گازی کیش و پارس شمالی، فشارافزایی میدان پارس جنوبی، توسعه ۶ میدان نفتی، سوآپ گاز و فرآورده، تکمیل طرح‌های ال‌ان‌جی، احداث خطوط لوله صادرات گاز و دیگر همکاری‌های علمی و فناورانه از جمله مفاد این تفاهم‌نامه بودند. مشخص نیست دقیقاً چه میزان از این ۴۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری و در کدام پروژه‌ها در طول دو سال گذشته جذب شده‌است.
دیدگاه تان را بنویسید