واکاوی روابط سیاسی- اقتصادی شورای همکاری خیلج فارس با جمهوری آذربایجان

محمد بیات؛ با رشد روزافزون «منطقه گرایی» در دهه سوم قرن بیست‌ویکم، بلوک‌های سیاسی- منطقه‌ای سعی دارند تا با فرا رفتن از مرزهای ملی، به سمت تعریف روابط راهبردی سیاسی، اقتصادی و فرهنگی با مناطق یا بلوک‌های همسو حرکت کنند. سلسله نشست‌های مشورتی شورای همکاری خلیج فارس با آمریکا، چین، روسیه، ترکیه، اتحادیه اروپا، کشورهای آسیای مرکزی، ژاپن و ... نشان دهنده ترویج این گفتمان و هنجار جدید دیپلماتیک در میان شیخ‌نشین‌های حاشیه خلیج فارس است. طی دو دهه اخیر جمهوری آذربایجان به عنوان یکی از قطب‌های صادرات انرژی و ترانزیت در منطقه قفقاز جنوبی در تلاش بوده است تا خود را به عنوان امتداد تمدن آناتولی و عضو مهم سازمان دولت‌های ترک معرفی کند. پس از پیروزی باکو در جنگ 44 روزه قره باغ و افزایش وزن ژئوپلیتیکی این کشور در منطقه، کشورهای شورای همکاری خلیج فارس بیش از پیش به سمت توسعه روابط راهبردی با باکو حرکت کردند. برهمین اساس در ادامه این یادداشت سعی خواهیم کرد تا با توجه به منافع ملی ایران به واکاوی روابط سیاسی- اقتصادی شورای همکاری خلیج فارس و جمهوری آذربایجان بپردازیم.

عربستان سعودی پیشتاز توسعه روابط راهبردی با جمهوری آذربایجان

«تهدید مشترک»؛ عامل توسعه روابط راهبردی باکو- جی.سی.سی

فرو ریختن پایه‌های نظم تک قطبی و حرکت به سمت نظم چند قطبی سبب شده است تا رقابت میان قدرت‌های جهانی و منطقه‌ای تشدید شده و بر روی زیر سیستم‌های منطقه‌ای تاثیر قابل توجهی بگذارد. به عنوان مثال آنکارا- باکو به عنوان هسته مرکزی سازمان‌های دولت‌های ترک قصد دارند تا مسیر «کریدور آهنی» را از مرزهای چین تا قلب اروپا تکمیل و بدل به بازیگر اصلی در ابر طرح «یک کمربند، یک جاده» شوند. هم‌زمان شورای همکاری خلیج فارس قصد دارد تا با سرمایه گذاری گسترده بر روی زیرساخت‌های بندری، فرودگاهی و جاده‌ای بدل به محل اتصال سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا شود. سرمایه گذاری گسترده و روابط اقتصادی پویا چین با کشورهای شورای همکاری خلیج فارس از یک سو و از سوی دیگر قرار گرفتن منطقه خلیج فارس در مسیر کریدور آمریکایی «هند- عرب- مدیترانه» نشان دهنده برنامه ریزی کشورهای این زیر سیستم برای قرار گرفتن در مسیرهای آینده تجارت جهانی است.

مشارکت نیروی هوایی سعودی در رزمایش عقاب آناتولی

نکته مشترک و حلقه وصل میان این دو منطقه دور زدن «ایران» است. برای محور تورانی و کشورهای شورای همکاری خلیج فارس «تهران» به عنوان یک «دیگری» تعریف شده است که به دلیل داشتن موقعیت ژئوپلیتیکی ممتاز، منابع سرشار طبیعی و نیروی انسانی آموزش دیده به عنوان یک رقیب جدی نگریسته می‌شود. به عبارت دیگر «تنهایی استراتژیک» ایران محصول ادراک «تهدید آمیز» همسایگان طی قرون متمادی بوده است. شرکت عربستان سعودی در سلسله رزمایش‌های عقاب آناتولی نشان دهنده افزایش ارتباطات نظامی میان این دو بلوک منطقه‌ای است. در نهایت به نظر می‌رسد نوع بازیگری آمریکا و اسرائیل در منطقه خلیج فارس و اوراسیا سبب افزایش ارتباطات راهبردی میان باکو، اربیل و شیخ‌نشین‌های خلیج فارس در برابر تهدید مشترکی به نام محور مقاومت شده باشد.

باکو به دنبال جذب سرمایه‌های عربی

یکی از مهم‌ترین شاخص‌ها برای فهم روابط دوجانبه میان کشور، اندازه‌گیری روند رابط تجاری- اقتصادی طرفین در کوتاه مدت و میان مدت است. به گزارش موسسه «OEC» حجم روابط اقتصادی ریاض و باکو در سال 2021 رقمی بالغ بر 25 میلیون دلار بوده است. در این روابط جمهوری آذربایجان عمدتا صادرکننده خدمات ساختمانی به عربستان است و در سوی مقابل سعودی‌ها محصولات راهبردی همچون پلیمرهای اتیلن و پلیمرهای وینبل کلراید را به باکو صادر می‌کنند.

به گزارش «میدل ایست بریفینگ» در مدت مشابه حجم روابط اقتصادی باکو- ابوظبی 50.42 میلیون دلار بوده است. در سال 2022 روابط تجاری میان دو کشور با رشد 100 درصدی به 94.62 میلیون دلار افزایش یافته است. عمده تمرکز دو کشور بر توسعه همکاری‌های مشترک در حوزه صنعت، کشاورزی، حمل‌ونقل، گردشگری، بهداشت و ساخت‌وساز می‌باشد.

قطر دیگر شریک اقتصادی جمهوری آذربایجان در منطقه خلیج فارس است. در سال 2021 حجم روابط اقتصادی دو کشور بیش از 1.2 میلیون دلار بوده است. عمده محصولات صادراتی باکو به دوحه خودرو، نفت پالایش شده و گوجه فرنگی بوده است. در سوی مقابل قطری‌ها بخشی از نیاز پلیمر اتیلن و لوازم خانگی باکو را تامین کردند.

حجم روابط اقتصادی عمان و جمهوری آذربایجان در سال 2021 تنها یک میلیون دلار بوده است. عمده محصولات صادراتی مسقط به دوحه عبارت‌اند از؛ پلی استل‌ها و داروهای بسته بندی شده اما در سوی مقابل آذری‌ها بیشتر تنباکو، تجهیزات نقشه برداری و آب میوه به عمان صادر کردند.

تشکیل صندوق سرمایه گذاری مشترک میان امارات و جمهوری آذربایجان

تنگ‌تر شدن حلقه تحریم‌های ایران توسط وزارت خزانه داری آمریکا از یک سو و از سوی دیگر عدم تمایل رقبای منطقه‌ای تهران برای سرمایه گذاری در جغرافیای ایران سبب شده است تا به تدریج کشورهای کرانه جنوبی حاشیه خلیج فارس به سمت افزایش سرمایه گذاری در مناطق آسیای مرکزی و قفقاز جنوبی؛ به‌ویژه جمهوری آذربایجان حرکت کنند. به گزارش دویچه وله حجم سرمایه گذاری عربستان و امارات در آسیای مرکزی و جمهوری آذربایجان به مرز 20 میلیارد دلار رسیده است. به عنوان مثال در هفدهم دسامبر ابوظبی- باکو با انتشار بیانیه‌ای از تشکیل صندوق سرمایه گذاری مشترک با سرمایه 1 میلیارد دلاری خبر دادند. این صندوق قرار است تا سرمایه پروژه‌های مرتبط با حوزه فناوری‌های جدید، کشاورزی و داروسازی را تامین مالی کند. به گزارش خبرگزاری «وام» «شرکت سرمایه گذاری ابوظبی» و «هلدینگ سرمایه گذاری جمهوری آذربایجان» دارای سهم پنجاه درصدی در این صندوق جدید التاسیس هستند. برخی تحلیل گران حوزه اوراسیا معتقدند با توجه به روابط نزدیک امارات و جمهوری آذربایجان با اسرائیل و حوزه‌های تعیین شده برای سرمایه گذاری مشترک، احتمالا این صندوق دارای یک شریک سومی نیز هست که در رسانه‌ها به نام آن اشاره نمی‌شود.

سرمایه گذاری شرکت «اکوا پاور» برای ایجاد نیروگاه بادی در جمهوری آذربایجان

یکی از حوزه‌های مورد علاقه کشورهای شورای همکاری خلیج فارس، سرمایه گذاری در بخش انرژی‌های تجدیدپذیر است. به عنوان نمونه شرکت سعودی «آکوا پاور» با همکاری دو شرکت «توتال» و «بریتیش پترولیوم» 290 میلیون دلار برای ایجاد نیروگاه بادی با ظرفیت تولید 230 مگاوات برق در جمهوری آذربایجان سرمایه گذاری کردند. علاوه بر این شرکت اماراتی «مصدر» نیز با سرمایه گذاری 262 میلیون دلاری به دنبال ایجاد نیروگاه خورشیدی برای تولید 230 مگاوات برق در همسایه شمالی ایران است. باکو قصد دارد تا سال 2030 قریب به 10 هزار مگاوات برق از طریق انرژی‌های تجدیدپذیر تولید و به کشورهای همسایه صادر کند. پیش از این شرکت ملی نفت ابوظبی با خرید 30 درصد از سهام میدان گازی آبشرون در دریای خزر، به صورت رسمی وارد یکی از استراتژیک‌ترین بازارهای اقتصادی باکو شده بود. این میدان گازی قرار است در یک چشم انداز پنج ساله سالانه شش میلیارد متر مکعب راهی بازارهای اروپا کند.