قانون اساسی تغییرناپذیر نیست

هشتمین قسمت از ویژه‌برنامه "زاویه" شب گذشته 18 بهمن‌ماه با حضور عباسعلی کدخدایی، استاد تمام دانشگاه تهران و عضو حقوق‌دان شورای نگهبان به صورت زنده از شبکه 4 سیما پخش شد.

کدخدایی در این ویژه‌برنامه دهه فجر گفت: قانون اساسی در کشورهای مختلف به عنوان یک قانون بنیادین است و میثاقی ملی میان آحاد و افراد یک جامعه برای تحقق آرمان‌هایشان است.

وی افزود: مردم ایران پیش از انقلاب دوران ستمشاهی پهلوی را تجربه کرده بودند و پیش از آن در دوره قاجار هم حکومت‌های جور و ستم روی کار بودند.

استاد تمام دانشکده حقوق دانشگاه تهران ادامه داد: بحث قانون اساسی و دولت مشروطه در ایران زمانی مطرح می‌شود که حرکت‌های دینی و اعتراضات مردم مسلمان کشور آغاز شد و همزمان با آن تحولات دیگر کشورها با مفاهیم دولت‌های مدرن شروع می‌شود. طبق تاریخ، قانون اساسی و دولت مشروطه به تحقق ظاهری آرمان‌های مردم همانند شکل‌گیری مجلس یا راه‌اندازی عدلیه پرداخت اما بلافاصه خواست‌های مردمی سرکوب ‌شد.

قانون اساسی مشروطه، ساده و محدود بود

عضو حقوق‌دان شورای نگهبان افزود: با روی کار آمدن رضا خان علی‌رغم اینکه شاهد برپایی شکل ظاهری از یک دولت مدرن با دارایی وزیر و نخست وزیر و مجلس هستیم اما در باطن همان حکومت دیکتاتوری است و هیچ فرقی نکرده است. بعد از رضا خان و در حکومت پهلوی دوم هم این روند ادامه پیدا می‌کند.

وی با تاکید بر اینکه قانون اساسی به عنوان یکی از آرمان‌های مردم ایران است، افزود: آن قانون اساسی که در دوره مشروطه به دست آمد یک قانون خیلی ساده و محدود به انتخابات مجلس بود که همان هم اجرا نمی‌شد. در دوره پهلوی دوم هم شاهد اصلاح قانون اساسی با اراده شاه هستیم.

کدخدایی ادامه داد: از مشروطه تا پیش از انقلاب اسلامی، با این که قانون و دولت و مجلس داشتیم اما آرمان‌های مردم ایران در عمل محقق نشد و مردم از استقلال و آزادی محروم بودند.

وی در ادامه با اشاره به عدم استقلال ایران پیش از انقلاب اسلامی گفت: نمونه بی‌استقلالی ما در از دست دادن بحرین است. شاه با یک نشست کوتاه با انگلیس به سادگی بحرین را تقدیم می‌کند و آن را از بدنه کشور جدا می‌سازد.

کدخدایی افزود: استقلال و آزادی پیش از انقلاب اسلامی هیچ گاه به معنای واقعی محقق نشد. عدم استقلال کاملا مشهود است و آزادی هم با راه اندازی ساواک به دستور شاه کلا از بین رفت و هیچ کس جرأت اظهار نظر نداشت. به این ترتیب حرکت‌های اسلامی با آغاز فعالیت‌های امام خمینی به‌خصوص در سال 1342 علیه نظام استبدادی شاه به مردم نشان داد که خواسته‌های خود را چگونه طلب کنند.

وی در ادامه با بیان این که استقلال، آزادی، حکومت اسلامی یکی از شعار‌های پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران است، گفت: چند ماه پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران هنگامی که از امام خمینی می‌پرسند نظام سیاسی مدّنظر شما چگونه است ایشان می‌فرمایند نظامی که دارای احکام اسلامی با پشتیبانی مردمی باشد.

پیش از پیروزی انقلاب مردم از فقدان قانون گرایی رنج می‌بردند

کدخدایی در ادامه گفت: سه محور اصلی و شالوده حرکت امام خمینی برای تحقق آرمان‌های مردم ازجمله قانون اساسی وجود دارد. یکی از این محورها اتحاد دین و سیاست به جای جدایی دین از سیاست است. محور دوم حضور و خواست مردم بود که امام خمینی بارها روی آن تاکید داشتند. سومین محور نیز به مبحث قانون گرایی تاکید دارد چرا که پیش از پیروزی انقلاب مردم از فقدان قانون گرایی رنج می‌بردند.

وی در همین راستا افزود: تمامی سه محور گفته شده در قانون اساسی ایران اسلامی آمده است.

عدم اجرای درست برخی اصول قانون اساسی

کدخدایی در ادامه با اشاره به برخی از اصول قانون اساسی که  به خوبی اجرا نمی‌شود گفت: به عنوان مثال اصل هشتم قانون اساسی به قانون امر به معروف و نهی از منکر مربوط است. این قانون سه قسمت دارد که اول به وظیفه مردم نسبت به یکدیگر، دوم دولت نسبت به مردم و سوم مردم نسبت به دولت تاکید دارد.  دو بخش اول این اصل مشخص است اما بخش سوم یعنی وظیفه مردم نسبت به دولت درست و واضح تبیین نشده و در جامعه ما به خوبی اجرا نمی‌شود. یکی از نمودهای این بخش را می‌توان در رسانه‌هایی مثل صدا و سیما و خبرگزاری‌ها دید اما ساز و کار رسمی برای آن نداریم.

کدخدایی افزود: اصل 59 نیز یکی دیگر از اصول قانون اساسی است که به درستی اجرا نمی‌شود. اصل 59 به قانون گذاری مستقیم مردم می‌پردازد.

وی در همین راستا ادامه داد: اصل 59 قانون اساسی می‌گوید "در مسائل بسیار مهم اقتصادی, سیاسی, اجتماعی و فرهنگی ممکن است اعمال قوه مقننه از راه همه‌پرسی و مراجعه مستقیم به آرا مردم صورت گیرد".

امام خمینی بر آگاهی مردم از قوانین تأکید داشت

کدخدایی با بیان این که امام خمینی در مقابل قانون اساسی معتقد بودند مردم باید پیش از تصویب نهایی و پیش از همه پرسی درمورد آن نظر بدهند، گفت: امام اجازه ندادند که تکیه تصویب قانون اساسی تنها بر مجلس باشد و دستور دادند تا پیش از همه پرسی متن آن را منتشر کنند تا مردم نسبت به آن آگاهی پیدا کنند. امام در این شرایط همه اقشار جامعه را به اظهار نظر در مورد متن قانون اساسی کشور دعوت می‌کند. به این ترتیب امروز هم برخی مصوبات مهم می‌تواند مورد بررسی مردمی قرار گیرد و با نظر آنها تصمیمم‌گیری شود.

کدخدایی افزود: عدم اجرای درست برخی اصول قانون اساسی یا عدم اجرای کامل آنها به دو مسئله فشارهای بین‌المللی از جمله تحریم‌ها و دشمنی‌ها با ملت ایران و مسئله کم کاری برخی مسئولان داخلی مربوط می‌شود.

ابعاد نظارتی مجلس کمرنگ است

وی در ادامه با تاکید بر اهمیت نقش نظارتی مجلس بر قانون گفت: ابعاد نظارتی مجلس کمرنگ است. نظارت مجلس بسیار مهم است که باید با برنامه‌ریزی درست ابزار کارآمدی در اجرای درست قوانین باشد.

این استاد دانشگاه افزود: اصل 90 قانون اساسی یکی دیگر از اصول نظارتی است که به خوبی درک نشده و به کار گرفته نمی‌شود. اصل 90 قانون اساسی می‌گوید "هر کس شکایتی از طرز کار مجلس یا قوة مجریه یا قوة قضائیه داشته باشد، می‌تواند شکایت خود را کتباً به مجلس شورای اسلامی عرضه کند. مجلس موظف است به این شکایات رسیدگی کند و پاسخ کافی دهد و در مواردی که شکایت به قوة مجریه و یا قوة قضائیه مربوط است رسیدگی و پاسخ کافی از آن‌ها بخواهد و در مدت متناسب نتیجه را اعلام نماید و در موردی که مربوط به عموم باشد به اطلاع عامه برساند". تا کنون درک و اجرای روشنی از این اصل نداشته‌ایم.

رابطه مردم با قانون اساسی و مجلس کارآمد نیست

کدخدایی ادامه داد: ظرفیت‌های نظارتی مجلس در جلوگیری از انحرافات قانونی و اجرای ناصحیح قوانین می‌تواند بسیار موثر باشد.

وی افزود: مردم ما همیشه در صحنه بودند و حضور داشتند اما همچنان رابطه مردم با قانون اساسی و مجلس نهادینه و کارآمد نشده است. باید نظارت مردم دارای ساز و کاری شود که مورد استفاده قرار گیرد و از چهارچوب یک اعتراض صرف و مقطعی خارج شود.

آموزش قانون اساسی در کشور، سطحی و ناقص است

کدخدایی با بیان این که ضعف آموزش حقوق و قانون اساسی در شورای نگهبان مطرح شده است، افزود: مدارس و دانشگاه‌ها باید جدی و واقعی به آموزش حقوق و قانون اساسی بپردازند. به عنوان مثال در دروس سال سوم مدرسه‌های ما به قوانین اساسی کشور به صورت گذرا، سطحی و ناقص پرداخت شده است در حالی که نیاز است دانش‌آموزان دقیق‌تر از قوانین مطلع شوند.

وی ادامه داد: هر متن و قانونی که نوشته می‌شود ممکن است که در زمانی نیاز به بازنگری پیدا کند. به عنوان مثال قوانین تصویب شده در مجلس متناسب با اقتضائات روز کشور مورد بازبینی قرار می‌گیرد و تصمیمم تازه‌ای اتخاذ می‌شود در نتیجه اصل بازنگری و اصلاح در قوانین از جمله قانون اساسی یک امر بدیهی و غیر پیچیده است. قانون اساسی ایران در سال 58 نوشته شد و در سال 68 متناسب با نیاز روز کشور اصلاح و بازنگری شد.

کدخدایی افزود: ما نمی‌توانیم زمان مشخصی برای اصلاح قانون اساسی در نظر بگیریم و بگوییم مثلا هر 20 سال باید در آن بازنگری کنیم اما هر وقت نیاز شد باید دست به این اقدام بزنیم.

عضو حقوق‌دان شورای نگهبان ادامه داد: گاهی اوقات اصلاحات قانون اساسی از طرق دیگری باید انجام شود چرا که شرایط همانند شرایط زمان تحول و اصلاح نیست. به این ترتیب یکی از راه‌های اصلاح، استفاده از ظرفیت تفسیر قانون اساسی از مراجع مربوطه مثل دیوان عالی کشور است. حال اگر ما از این ظرفیت استفاده کردیم و دیگر به پایان آن رسیده‌ایم می‌توانیم سراغ اصطلاحات برویم.

وی افزود: سیاست‌های کلی نظام در اصل 110 قانون اساسی که بر عهده رهبری است به تعیین جهت‌های سیاسی لازم در حوزه‌های گوناگون قانونگذاری، انتخابات، تامین اجتماعی و غیره می‌پردازد. این سیاست‌های کلی به نوعی مسیر قانونگذاری قانون اساسی را برای مجلس و دولت هموار می‌کند اما نکته این‌جاست که آیا این سیاست‌های کلی نیز به درستی و کامل اجرا شده است یا خیر. اگر اجرا شده باشد و باز ما به آن مرحله برسیم که از تمام ظرفیت‌های موجود برای اصلاح قانون استفاده کرده‌ایم و مجددا نیاز به اصلاح قانون اساسی داریم دیگر باید به سراغ متن آن برویم.

کدخدایی در پایان گفت: کار مجلس در قانون‌گذاری نوعی تفسیر قانون اساسی است چرا مجلس در این کار برداشت خود از اصول قانون اساسی را به شکل یک قانون عادی بازتاب می‌دهد. همچنین هرجا هم که لازم باشد شورای نگهبان در ارائه تفسیر قانون اساسی دریغ نمی‌کند.

گفتنی است، ویژه برنامه "زاویه" به مناسبت دهه فجر از نهم تا بیستم بهمن‌ماه، به مدت ده شب، ساعت 22 از شبکه‌ چهار سیما پخش خواهد شد. در این ویژه برنامه‌ها، موضوعات مرتبط با رویداد انقلاب اسلامی از نگاه اندیشمندان علوم انسانی مورد واکاوی قرار می‌گیرد.

تسنیم