راه‌های تعهد و تضمین دولت آمریکا به ایران

پایگاه خبری "مدرن دیپلماسی" در گزارشی، ضمن پرداختن به آخرین تحولات مرتبط با معادله هسته‌ای ایران، به ارائه یک پیشنهاد جهت تامین یکی از درخواست‌های اصلی ایران در چهارچوب مذاکرات مذکور یعنی ارائه تضمین از سوی دولت بایدن مبنی بر اینکه هیچ دولت دیگری در این کشور، در آینده همچون دولت ترامپ از برجام خارج نخواهد شد، پرداخته است.

مدرن دیپلماسی در این رابطه می‌نویسد: «در روز‌های پایانی سال ۲۰۲۱، دورِ هشتم مذاکرات هسته‌ای وین آغاز شد. اندکی قبل، "علی باقری" مذاکره کننده ارشد هسته‌ای ایران به مسکو سفر کرد و "حسین امیر عبداللهیان" وزیر خارجه ایران نیز قبل از آغاز دور جدید مذاکرات، با همتای چینی خود به صورت تلفنی به بحث و رایزنی پرداخت تا ایران بتواند هماهنگی بیشتری با متحدان خود در جریان مذاکرات مذکور داشته باشد. پیشتر، "ابراهیم رئیسی" رئیس جمهوری ایران در یک موضع گیری صریح خواستار "مذاکراتی نتیجه محور" با غرب شد و در این زمینه به طور خاص اصرار داشت که آمریکا باید تحریم‌های ناعادلانه خود علیه ملت ایران را هر چه سریع‌تر لغو کند. حسین امیرعبداللهیان نیز در جریان یک مقاله که آن را به صورت اختصاصی برای روزنامه روسیِ "کُمرسانت" نوشته بود تاکید کرد که "جمهوری اسلامی ایران قصد دارد تا تلاش‌های دیپلماتیک خود را تا لغو کامل تحریم‌های آمریکا علیه ایران، همچنان ادامه دهد".

 پیش از این ها، هیات ایرانی به ریاست "علی باقری" بر پنج شرط اساسی ایران در چهارچوب مذاکرات هسته‌ای وین تاکید کرده بود. اولین و مهمترین خواسته و شرط ایران، لغو "تحریم‌های ثانویه" آمریکا که در قالب توافق برجام به آن‌ها اشاره شده، بوده است (این دسته از تحریم‌ها همان تحریم‌هایی هستند که در حوزه هسته‌ای علیه ایران وضع شده اند). دو شرط دیگر ایران، به راستی آزمایی لغو تحریم‌ها علیه ایران و اعطای تضمین‌های لازم از سوی واشنگتن به تهران اشاره دارند. ایران همچنین خواستار دریافت خسارت از آمریکا به دلیل خروج یکجانبه دولت ترامپ از توافق برجام و تحمیل تحریم‌های گسترده علیه خود هم شده است. در نهایت، ایران از تمامی طرف‌های برجامی خواسته است تا کاملا و به صورت دقیق به مفاد توافق برجام وفادار باشند. در این راستا، ایران دو سند را به کشور‌های عضو برجام در جریان مذاکرات هسته‌ای وین داده که یکی مرتبط با لغو تحریم‌ها علیه ایران است و دیگری هم اشاره به اقداماتی دارد که ایران در پاسخ به مساله لغو تحریم‌ها انجام خواهد داد.

اینطور به نظر می‌رسد که خواسته اصلی و مرکزی دولت جدید ایران، لغوِ تحریم‌های راهبردی علیه تهران در حوزه‌هایی نظیر تجارت آزادِ صادرات نفت ایران و نقل و انتقال پول‌های ایران از بانک‌های خارجی و همچنین اعطای این تضمین از سوی دولت بایدن است که دولت‌های آتی آمریکا همچون دولت ترامپ، به صورت یکجانبه و مجددا از برجام خارج نخواهند شد. بقیه درخواست‌های ایران نیز تا حد زیادی تحت الشعاع همین موارد هستند و به نوعی موضع چانه زنی ایران را مورد اشاره قرار می‌دهند. ایران در چهارچوب مذاکرات هسته‌ای جاری با غرب، به شدت تحت تاثیر این ضرب المثل است که می‌گوید: "مارگزیده از ریسمان سیاه و سفید می‌ترسد". درست به همین دلیل است که تهران قویا بر اعطای یک تضمین عینی از سوی دولت آمریکا به خود مبنی بر وفاداری دولت‌های آتی آمریکا به توافق برجام تاکید دارد. در این راستا، "رابرت مالی" نماینده ویژه دولت آمریکا در مساله ایران بار‌ها تاکید کرده که واشنگتن آمادگی دارد تا تحریم‌های راهبردی خود علیه ایران را پله پله لغو کند. در مقابل، دولت آمریکا از ایران می‌خواهد تا تهران نیز رویه‌های هسته‌ای جبرانی خود را معکوس سازد و بار دیگر در ذیلِ محدودیت‌های برجامی قرار گیرد.

با این همه باید توجه داشت که دولت بایدن قادر نخواهد بود که تحریم‌های کنگره آمریکا علیه ایران را لغو کند و یا تضمین دهد که دولت‌های آتی آمریکا نیز به توافق برجام همچنان وفادار خواهند بود. از سوی دیگر، دولت آمریکا قادر نخواهد بود که که برجام را به یک "معاهده" تبدیل کند و موافقت سنای آمریکا را نیز راجع به آن اخذ کند. با این همه، یک راه حلِ میانبُر جهت ایجاد اطمینان خاطر برای طرف ایرانی وجود دارد. این راه حل، معطوف به پذیرش صلاحیت "دیوان بین المللی دادگستری" و نظر و رای آن در چهارچوب معادله برجام است. این بدان معناست که هرگونه مناقشه حقوقیِ بین المللی که مرتبط با کشور‌های عضو برجام (و راجع به برجام) باشد، باید به دیوان بین المللی دادگستری ارجاع شود و همگی اعضای عضو توافق برجام هم باید صلاحیت این دیوان و رای نهایی آن را بپذیرند.

در اغلبِ معاهدات بین المللی، جهت اجرای بهتر و مناسب ترِ چشم انداز‌ها و دیدگاه‌های یک معاهده از سوی اعضای متعهد و یا حل و فصل عادلانه اختلافات میان آن ها، اشاره به صلاحیت دیوان بین المللی دادگستری جهت حل مناقشات می‌شود. با این حال، مشکل اصلی این است که برجام و یا هر گونه توافق هسته‌ای آتی، یک معاهده نیست. اما برای این مساله هم یک راه حل وجود دارد. کشور‌های عضو گروه پنج بعلاوه یک می‌توانند برجام را ذیلِ "توافق اجرایی" و یا "قرارِ موقت"، بر اساس بخش اولِ بند دوم از معاهده وین در مورد حقوق قرارداد‌ها تعریف کنند. معاهده به این معناست که توافقی بین المللی میان دولت‌های مختلف به صورت کتبی و تحت نظارت مقررات حقوق بین الملل حاصل شده است. از این رو، یک توافق و قرارداد مکتوب نیز می‌تواند موضوعِ "معاهده وین در مورد قانون معاهدات" باشد. در این مورد، هیچ نیازی به موافقتِ سنای آمریکا یا پارلمان ایران نیست و از سوی دیگر، دولت‌های آتی آمریکا نیز عملا با یک الزام عینی و حقوقی جهت التزام به توافق برجام رو به رو می‌شوند.

در این راستا، اگر دولت آتی آمریکا بخواهد از توافق برجام همچون دولت ترامپ خارج شود، ایران می‌تواند به دیوان بین المللی دادگستری مراجعه کند و خواستار دریافت خسارت شود. در این راستا، قضات دیوان بین المللی دادگستری با استناد به اصلِ برتری و تفوقِ حقوق بین الملل بر حوقق داخلی، پرداختن به پرونده مذکور را قابل قبول می‌دانند و آن را در دستورکار خود قرار خواهند داد. این مساله در نوع خود می‌تواند یک بازدارندگیِ حقوقی را علیه دولت‌های آتی آمریکا ایجاد کند و مانع از آن شود که آن‌ها به صورت یکجانبه از برجام خارج شوند.

جدای از این ها، ایران نیز انگیزه بیشتری خواهد داشت که در چهارچوب معادله هسته‌ای خود، به رویه‌های دیپلماتیک و دیپلماسی، روی خوش نشان دهد. از طرفی، جهتِ رفع نقاط ضعف حقوقیِ توافق هسته‌ای ایران، ضروری است که کشور‌های عضو گروه پنج بعلاوه یک، سند جدیدی را امضا کنند. زیرا بر اساسِ بخش اول از بند ۱۲ "معاهده وین در مورد حقوق معاهدات": "رضایتِ یک دولت که متعهد به یک معاهده است، از طریق امضای نماینده آن کشور بیان می‌شود. مساله‌ای که در متن خودِ معاهده نیز بر آن تاکید می‌شود". به طور کلی اینطور به نظر می‌رسد که اگر این رویکرد در پیش گرفته شود، احتمال اینکه روند دیپلماتیک در چهارچوب مذاکرات وین با موفقیت همراه شود، تا حد زیادی تفویت می‌گردد».