خانواده درمانی روان پویشی چیست؟ راهنمای دریافت خدمات مشاوره خانواده

خانواده درمانی نوعی روان درمانی است که بر بهبود روابط و حل تعارضات درون خانواده تمرکز دارد. در این فرآیند، درمانگر به تمامی اعضای خانواده کمک می‌کند تا با درک بهتر یکدیگر، الگوهای رفتاری و ارتباطی ناسالم را شناسایی و اصلاح کنند. خانواده درمانی روان پویشی بر اساس نظریه روانکاوی زیگموند فروید بنا شده است. این رویکرد درمانی بر این باور است که تجربیات اولیه دوران کودکی و ناخودآگاه فرد، بر رفتار و روابط او در بزرگسالی تاثیر می‌گذارد. این متد بر اساس ارتباط بین اعضای خانواده استوار است و روانشناس، تنها نقش تسهیلگر را ایفا می‌کند. به گزارش برنا از آذربایجان غربی این متد در سال‌های اخیر در دانشگاه علوم پزشکی ارومیه به صورت جدی دنبال شده است. به همین دلیل در صورت تمایل می‌توانید از متخصصان آقا و یا روانشناسان مشاور خانواده خانم در ارومیه برای این کار کمک بگیرید.

آیا متدهای رواندرمانی روانپویشی و خانواده درمانی واقعا علمی هستند؟

خانواده درمانی روان پویشی با تکیه بر یافته‌های علمی متعدد، بر این باور است که ریشه‌های بسیاری از مشکلات رفتاری و ارتباطی درون خانواده، در تجربیات حل نشده‌ی دوران کودکی و مسیرهای عصبی ناکارآمد نهفته است. برای مثال، فردی که در کودکی، تجربه‌ی طرد شدن از سوی والدین را داشته است، ممکن است در بزرگسالی در روابط خود با سبک دلبستگی اجتنابی رفتار کند. این فرد به صورت ناخودآگاه، از برقراری روابط صمیمی و نزدیک شدن به دیگران اجتناب می‌ورزد.

درمانگر خانواده‌درمانگر روان‌پویشی با بهره مندی از تکنیک‌هایی مانند بازآفرینی شناختی و مواجهه درمانی به اعضای خانواده کمک می‌کند تا الگوهای رفتاری و ارتباطی ناسالم را به چالش کشیده و مسیرهای عصبی جدیدی را در مغز خود ایجاد کنند. این فرآیند به تدریج منجر به تغییرات نوروپلاستیک در مغز می شود. با تکرار تمرین ها و رفتارهای جدید، مسیرهای عصبی مرتبط با الگوهای ناسالم ضعیف شده و مسیرهای عصبی مرتبط با رفتارهای سالم تقویت می شوند. در نتیجه، اعضای خانواده قادر خواهند بود تا به شیوه ای متفاوت فکر کرده، احساسات خود را به طور موثرتر مدیریت کنند و با دیگران روابط صمیمانه تری برقرار سازند.

تحقیقات اخیر در حوزه عصب شناسی نشان می دهد که تجربیات اولیه دوران کودکی، به ویژه تجربیات ناامن و آزاردهنده، می تواند بر ساختار و عملکرد مغز تاثیر بگذارد. این تاثیرات نوروپلاستیک نامیده می شوند و می توانند منجر به شکل گیری مسیرهای عصبی تکراری و ناسالم شوند. این مسیرهای عصبی، به نوعی نقشه های ذهنی هستند که نحوه تفکر، احساس و رفتار فرد را در بزرگسالی تحت تاثیر قرار می دهند.

تحقیقات با استفاده از ابزارهای تصویربرداری عصبی مانند fMRI نشان داده‌اند که خانواده درمانی روان پویشی می‌تواند فعالیت مغز را تحت تاثیر قرار دهد. برای مثال، مطالعات نشان داده‌اند که در طول جلسات درمان، فعالیت در مناطق مرتبط با پردازش هیجانات (دستگاه لیمبیک) و تنظیم هیجانی (قشر پیش‌پیشانی) افزایش می‌یابد. همچنین، فعالیت در مناطقی که مسئول پردازش خاطرات (هیپوکامپ) و انتقال احساسات و هیجانات گذشته به روابط حال (آمیگدال) هستند، کاهش پیدا می‌کند.

در سطح سلولی، تغییرات نوروپلاستیک با فرآیندی به نام تقویت درازمدت سیناپسی (LTP) و هرس‌پیرایی سیناپسی همراه است. LTP زمانی رخ می‌دهد که نورون پیش سیناپسی (فرستنده) به صورت مکرر نوروترانسمیترهایی (مواد شیمیایی پیام‌رسان) را به نورون پس سیناپسی (گیرنده) ارسال کند. این تکرار باعث افزایش حساسیت نورون گیرنده و تقویت اتصال سیناپسی بین دو نورون می‌شود. در مقابل، هرس‌پیرایی سیناپسی فرآیندی است که طی آن، سیناپس‌های ضعیف و بلااستفاده حذف می‌شوند. این امر به مغز اجازه می‌دهد تا منابع خود را بر تقویت اتصالات مهم‌تر متمرکز کند.

علاوه بر تغییرات در سطح سلولی، خانواده درمانی روان پویشی بر ترشح فاکتورهای نوروتروفیک نیز تاثیر می‌گذارد. نوروتروفیک‌ها پروتئین‌هایی هستند که نقش مهمی در رشد، بقاء، و تمایز سلول‌های عصبی ایفا می‌کنند. مطالعات نشان داده‌اند که برخی از درمان‌های روانشناختی، از جمله خانواده درمانی روان پویشی، می‌توانند منجر به افزایش سطح نوروتروفیک‌هایی مانند BDNF در مغز شوند. BDNF نقشی کلیدی در ایجاد اتصالات سیناپسی جدید و تقویت اتصالات موجود دارد.

این تغییرات نوروپلاستیک با استفاده از ابزارهای تصویربرداری عصبی مانند fMRI قابل مشاهده است. مطالعات fMRI نشان داده‌اند که در طول جلسات خانواده درمانی روان پویشی، فعالیت در مناطق خاصی از مغز تغییر می‌کند. برای مثال، فعالیت در آمیگدال که مرکز پردازش هیجانات است، کاهش می‌یابد. این کاهش فعالیت می‌تواند نشان‌دهنده‌ی کاهش شدت واکنش‌های هیجانی به محرک‌های مرتبط با تجربیات منفی گذشته باشد. همچنین، فعالیت در قشر پیش‌پیشانی که مسئولیت تنظیم هیجانات و تفکر انتقادی را بر عهده دارد، افزایش می‌یابد. این افزایش فعالیت نشان می‌دهد که اعضای خانواده در حال یادگیری مهارت‌های جدید برای مدیریت هیجانات و برقراری روابط سالم‌تر هستند.

این فرآیند درمانی با تغییرات در سطح ایپی‌ژنتیک نیز همراه است. ایپی‌ژنتیک به مطالعه‌ی تغییرات در بیان ژن‌ها اشاره دارد که بدون تغییر در توالی DNA رخ می‌دهد. تحقیقات نشان داده‌اند که تجربیات اولیه‌ی کودکی می‌تواند بر الگوهای متیلاسیون ژن‌ها تاثیر بگذارد. متیلاسیون نوعی برچسب شیمیایی است که بر میزان بیان ژن‌ها تاثیر می‌گذارد. خانواده درمانی روان پویشی با ایجاد تجربیات جدید و مثبت، می‌تواند منجر به تغییرات اپی‌ژنتیکی شود که در نهایت بر سلامت روان و رفتار اعضای خانواده تاثیر می‌گذارد.

انواع خانواده درمانی روان پویشی

خانواده درمانی روان پویشی زیرشاخه‌های مختلفی دارد که هر کدام با تاکید بر جنبه خاصی از روابط درون خانواده، به درمان می‌پردازند.

 برخی از رویکردهای اصلی عبارتند از:

خانواده درمانی آکرمن

این رویکرد بر درک ساختار قدرت و سلسله مراتب درون خانواده و چگونگی تاثیر آن بر روابط اعضای خانواده تمرکز دارد. درمانگر خانواده‌درمانگر آکرمن، با بررسی الگوهای ارتباطی و تعامل بین والدین و فرزندان، به دنبال شناسایی اختلالات در دینامیک قدرت و نحوه توزیع مسئولیت‌هاست. 

برای مثال، ممکن است در یک خانواده، یکی از فرزندان به صورت ناخودآگاه نقش «بیمار مشخص» را بر عهده گرفته باشد تا توجه والدین را به خود جلب کند و از بروز تعارضات زناشویی آن‌ها جلوگیری کند. در این حالت، درمانگر به والدین کمک می‌کند تا این دینامیک مثلثی را شناسایی کرده و الگوهای ارتباطی سالم‌تر و متعادل‌تری را برقرار سازند.

خانواده درمانی کمپلر

این رویکرد بر بررسی دلبستگی اولیه بین کودک و والدین و چگونگی تاثیر آن بر روابط فعلی درون خانواده تاکید دارد. بر اساس این رویکرد، کیفیت دلبستگی اولیه در دوران کودکی، بر مدل‌های درونی فرد از روابط و نحوه تعامل او با دیگران در بزرگسالی تاثیر می‌گذارد. 

درمانگر خانواده‌درمانگر کمپلر، با ایجاد فضایی امن و حمایتی، به اعضای خانواده کمک می‌کند تا سبک‌های دلبستگی خود را شناسایی کرده و الگوهای ناسالم ناشی از دلبستگی ناایمن را اصلاح کنند. برای مثال، فردی که در دوران کودکی تجربه‌ی طرد شدن از سوی والدین را داشته است، ممکن است در بزرگسالی در روابط خود با الگوی «دلبستگی اجتنابی» رفتار کند. در این رویکرد، درمانگر به فرد کمک می‌کند تا با درک این الگو و برطرف کردن احساسات حل نشده، روابط صمیمی‌تری را تجربه کند.

خانواده درمانی مبتنی بر روان تحلیلی

این رویکرد بر این باور است که فرویدیسم سرکوب‌شده می‌تواند در روابط درون خانواده تاثیرگذار باشد. درمانگر خانواده‌درمانگر روان تحلیلی، با استفاده از تکنیک‌هایی مانند تداعی آزاد و تحلیل رویا، به اعضای خانواده کمک می‌کند تا به محتوای ناخودآگاه ذهن خود دسترسی پیدا کنند.  با آگاه شدن از این محتوا، افراد می‌توانند درک بهتری از انگیزه‌ها و رفتارهای خود پیدا کرده و الگوهای ارتباطی ناسالم ناشی از آن را اصلاح کنند. برای مثال، ممکن است احساس خشم و نفرت حل نشده‌ی فرد نسبت به یکی از والدین، به صورت غیرمستقیم در روابط او با همسر یا فرزندانش بروز پیدا کند.

 در این رویکرد، درمانگر به فرد کمک می‌کند تا با درک ریشه این احساسات، آن‌ها را به شیوه‌ای سالم پردازش کرده و از تاثیر مخرب آن‌ها بر روابط فعلی‌اش بکاهد.

کاربردهای خانواده درمانی روان پویشی

خانواده درمانی روان پویشی می‌تواند برای طیف وسیعی از مشکلات درون خانواده مفید باشد، از جمله:

اختلالات خلقی (افسردگی، اختلال دوقطبی)

در خانواده‌ای که یکی از اعضا دچار اختلال خلقی است، ممکن است الگوهای ناسالم ارتباطی و تعاملات خانوادگی وجود داشته باشد که بر شدت علائم فرد بیمار تاثیر می‌گذارد. در چنین مواردی، خانواده درمانی روان پویشی می‌تواند به بهبود روابط درون خانواده و حمایت از فرد بیمار کمک کند.

در یک تحقیق محققان متوجه شدند که روش درمان روان پویشی یکپارچه بر کارکرد ایگو زنان مبتلا به افسردگی اثربخش بود که می توان از این شیوه در کاهش میزان افسردگی در زنان بهره برد. جامعه آماری شامل زنان مراجعه کننده به کلینیک بلاغ شهر قم با تشخیص اختلال افسردگی بود که تعداد 32 نفر از ایشان به روش نمونه گیری هدفمند انتخاب و به طور تصادفی در دو گروه گواه و آزمایش گمارده شدند. یافته ها نشان دهنده تفاوت معنادار کارکرد ایگو و میزان افسردگی در گروه آزمایشی با گروه گواه بود. براین اساس, روش درمان روان پویشی یکپارچه بر کارکرد ایگو زنان مبتلا به افسردگی اثربخش بود که می توان از این شیوه در کاهش میزان افسردگی در گروه زنان بهره برد.

اختلالات اضطرابی

نگرانی‌های بیش از حد، وسواس فکری و عملی، و حملات پانیک می‌تواند بر عملکرد کل خانواده تاثیر بگذارد. خانواده درمانی روان پویشی با بررسی ریشه‌های اضطراب و نحوه‌ی واکنش سایر اعضای خانواده به آن، به کاهش علائم و بهبود کیفیت زندگی کل خانواده کمک می‌کند.

اعتیاد

اعتیاد به مواد مخدر یا الکل، نه تنها بر فرد مصرف‌کننده بلکه بر کل خانواده تاثیر مخرب می‌گذارد. خانواده درمانی روان پویشی می‌تواند با بررسی سیستم خانوادگی اعتیادآور و الگوهای رفتاری که اعتیاد را تسهیل می‌کنند، به بهبودی فرد و بازسازی روابط درون خانواده کمک کند.

در یک پژوهش بین خانواده های مراجعه کننده به مراکز ترک اعتیاد در شهر اردبیل ، رویکرد خانواده درمانی ساختاری در افزایش انگیزه ی درمان و بهبود عملکرد خانواده در خانواده های افراد مبتلا به سوءمصرف مواد اثربخش بوده است.

قره رییس درویشلو، سجاد، قمری کیوی، حسین، و شیخ الاسلامی، علی. (1397). اثربخشی خانواده درمانی ساختاری بر انگیزش درمان و عملکرد خانواده در خانواده های افراد مبتلا به سوء مصرف مواد. اعتیاد پژوهی، 12(49 (ویژه نامه 2) )، 173-188. SID. https://sid.ir/paper/113906/fa 

مشکلات رفتاری کودکان و نوجوانان

لجبازی، بیش فعالی، و اختلالات یادگیری می‌تواند ناشی از تعارضات حل نشده‌ی درون خانواده باشد. خانواده درمانی روان پویشی با بررسی روابط والد-فرزندی و الگوهای ارتباطی ناسالم، به درک ریشه‌های مشکلات رفتاری کودک و نوجوان کمک می‌کند. همچنین، با آموزش مهارت‌های فرزندپروری موثر به والدین و تقویت روابط عاطفی بین آن‌ها و فرزندشان، به بهبود رفتار و سلامت روان کودک یا نوجوان یاری می‌رساند.

در این مقاله، نویسندگان با بررسی ۲۰مطالعه پژوهشی مربوط به اثربخشی SFT در درمان اختلالات اضطرابی کودکان، به این نتیجه رسیده اند که استفادهاز SFT در درمان اختلالات اضطرابی کودکان، باعث بهبود علائم اختلال اضطرابی در کودکان و افزایش سلامتروانی خانواده می گردد. همچنین، نتایج این مطالعه نشان داده اند که SFT می تواند به عنوان یک روش درمانیموثر برای کودکان با اختلالات اضطرابی در نظر گرفته شود. در نتیجه، این مقاله نشان می دهد که خانواده درمانیساختاری می تواند به عنوان یک روش درمانی موثر در درمان اختلالات اضطرابی کودکان مورد استفاده قرار گیرد.

مشکلات زناشویی

تعارضات حل نشده‌ی دوران کودکی و الگوهای برآمده از آن‌ها، می‌توانند بر کیفیت روابط زناشویی تاثیر بگذارند. خانواده درمانی روان پویشی با بررسی انتقال احساسات و هیجانات گذشته به روابط حال، به زوجین کمک می‌کند تا درک بهتری از ریشه‌های تعارضاتشان پیدا کنند.  همچنین، با آموزش مهارت‌های ارتباطی موثر و حل مساله، زوجین می‌توانند تعاملات سازنده‌تری را با یکدیگر برقرار کرده و رضایت زناشویی خود را ارتقا دهند.

چگونه می‌توانم یک خانواده‌درمانگر روان‌پویشی باتجربه پیدا کنم؟

برای پیدا کردن یک خانواده‌درمانگر روان‌پویشی باتجربه، می‌توانید از منابع زیر کمک بگیرید:

انجمن روانشناسی ایران

وبسایت انجمن روانشناسی ایران iranpa.org فهرستی از روانشناسان دارای مجوز و تخصص‌های مختلف از جمله خانواده درمانی روان پویشی را در سراسر کشور ارائه می‌دهد. اگر در استان آذربایجان غربی زندگی می‌کنید و به دنبال دریافت خدمات خانواده درمانی روان پویشی هستید، با جستجو در وبسایت انجمن روانشناسی ایران لیستی از روانشناسان دارای تخصص خانواده درمانی در شهر ارومیه پیدا کنید.

بیمارستان‌های تخصصی روانپزشکی

برخی از بیمارستان‌های تخصصی روانپزشکی دارای بخش‌های خانواده درمانی هستند که در آن متخصصان با رویکردهای مختلف از جمله روان پویشی به ارائه خدمات می‌پردازند.

مراکز مشاوره و روانشناسی معتبر

مراکز مشاوره و روانشناسی مجاز نیز می‌توانند خدمات خانواده درمانی روان پویشی را ارائه دهند. در هنگام مراجعه به این مراکز، از صلاحیت و تخصص درمانگر در حوزه‌ی خانواده درمانی روان پویشی اطمینان حاصل کنید.

چه انتظاری از خانواده درمانی روان پویشی داشته باشیم

در جلسات اولیه‌ی خانواده درمانی روان پویشی، درمانگر به جمع‌آوری اطلاعات در مورد تاریخچه‌ی خانوادگی، ماهیت مشکلات و الگوهای ارتباطی اعضای خانواده می‌پردازد. سپس، بر اساس این اطلاعات، یک برنامه‌ی درمانی اختصاصی برای خانواده تدوین می‌کند.

در طول جلسات درمان، از طریق تکنیک‌های مختلف

از طریق تکنیک‌های مختلف مانند تداعی آزاد، تحلیل رویا، نقش‌آفرینی، و مواجهه به اعضای خانواده کمک می‌شود تا:

• دفاع‌های روانی ناخودآگاه خود را که مانع از برقراری روابط صمیمی می‌شود، شناسایی کنند.
• انتقال احساسات و هیجانات حل نشده‌ی گذشته به روابط حال را درک کنند.
• دینامیک‌های قدرت و سلسله مراتب درون خانواده را مورد بررسی قرار دهند.
• سبک‌های دلبستگی  خود را شناسایی کرده و در صورت لزوم، آن‌ها را اصلاح کنند.
• محتوای ناخودآگاه ذهن خود را آشکار کرده و از تاثیر آن بر رفتار و روابطشان آگاه شوند.

در خلال این فرآیند کاوشگرانه، ممکن است احساسات و هیجانات ناخوشایندی مانند خشم، غم، یا شرمندگی در جلسات درمانی بروز پیدا کند.  این امر طبیعی است و نشان می‌دهد که خانواده در حال رویارویی با مسائل حل نشده‌ی گذشته و برطرف کردن موانع موجود در روابطشان است. 

محتوای جلسات خانواده درمانی محرمانه است و بدون رضایت کتبی تمامی اعضای خانواده، با فرد یا سازمان دیگری به اشتراک گذاشته نمی‌شود.  با این حال، مواردی استثنائی وجود دارد که در آن درمانگر ملزم به شکستن اصل محرمانگی است؛ مثلا در صورتی که درمانگر تشخیص دهد یکی از اعضای خانواده در معرض خطر جدی آسیب به خود یا دیگران قرار دارد، ملزم است برای حفظ امنیت فرد، اقدامات لازم را انجام دهد که ممکن است شامل اطلاع‌رسانی به مراجع ذی‌صلاح باشد. همچنین در صورت وجود سوء‌رفتار با کودک، درمانگر از نظر قانونی ملزم به گزارش آن به مراجع ذی‌صلاح مانند بهزیستی است.

جمع بندی

به نقل از مقاله «اثربخشی خانواده درمانی»، ارائه شده در  کنفرانس بین المللی روانشناسی، علوم تربیتی و سبک زندگی در سال ۱۴۰۰ (از اینجا بخوانید)، خانواده درمانی مداخله ای است که بر تغییر تعاملات بین اعضای خانواده متمرکز است و در آن تلاش می شود کارکرد خانواده به عنوان واحدی متشکل از تک تک اعضای خانواده بهبود یابد. در خانواده درمانی هدف درمانگر, شناسایی مشکل, بررسی روابط بین اعضای یک خانواده, بررسی نقش و وظایف اعضای خانواده نهایتا تغییر ساختار خانواده با استفاده از تکنیک موجود و تخصصی است. خانواده از مشکلات متعددی همچون اختلافات زناشویی, مشکل در ارتباط با فرزند نوجوان, افت تحصیلی فرزندان, ازدواج فرزندان, اعتیاد یکی از والدین, مشکلات رفتاری فرزندان خردسال, مشکلات اخلاقی والدین و یا فرزندان و یا غیره رنج می برند. اختلافات زناشویی یکی از مشکلاتی است که خانواده امکان دارد از آن رنج برد.